التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | تحقیق در واژه‌های قرآن کریم |
| نویسنده | حسن مصطفوی |
| تاریخ نگارش | دههٔ ۱۳۶۰ |
| موضوع | لغت‌شناسی قرآن، تفسیر مفردات |
| سبک | تحقیق الفاظ، فرهنگ مصطلح قرآنی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۴ |
| تعداد صفحات | (جلدها مجموعاً بسیار زیاد؛ هر جلد حدود ۴۴۵ صفحه) |
| قطع | وزیری (مجلدات) |
| مجموعه | دائرة‌المعارف قرآن‌شناسی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | ندارد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۲ |
| نوبت چاپ | چاپ اول |
| نوع رسانه | چاپی |
| جوایز | برگزیده «کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» |
ألتّحقیق فی کلمات القرآن الکریم دایرة المعارفی قرآنی به زبان عربی تألیف حسن مصطفوی است. ریشه یابی و شرح کلمات قرآن و تفسیر ضمنی و محتوایی آن، از ویژگی‌های این کتاب است. این کتاب در ۱۴ جلد به چاپ رسیده و در سال ۱۳۶۲ش به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از سوی وزارت ارشاد اسلامی برگزیده شد.
نویسنده
حسن مصطفوی ۴ شعبان سال ۱۳۳۴ق مطابق با ۱۲۹۷ به‌دنیا آمد و ۱۹ جمادی‌الاول ۱۴۲۶ق در تهران وفات یافت. او دارای بیش از ۷۰ جلد کتاب است.
انگیزه تألیف
مؤلف، چون بهره‌برداری و استفاده از حقایق معارف و احکام و آداب قرآن را منوط به فهم و درک کلمات و مفردات قرآن به صورت تحقیقی و عمیق می‌داند؛ پس ضرورت دیده، نخست سعی و کوشش در راه درک و فهم این کلمات و مفردات را انجام دهد و بین مفاهیم حقیقی و مجازی آن تشخیص و تمییز قائل گردد و آن‌گاه به تفسیر بپردازد. وی کتب لغت موجود در این زمینه را تعیین‌کننده نمی‌داند.[۱]
مبانی
از مقدمه مصنف می‌توان برداشت کرد که ایشان با مبانی و دیدگاه های خاصی تحقیق خود را دنبال کرده است:
- ترادف حقیقی به معنای توافق دو لفظ در معنای واحد در جمیع خصوصیات، در کلام عرب و خصوصا در قرآن یافت نمیشود. هر لفظ مترادفی، تفاوتی با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
- مواد الفاظ و شکل آنها، سبب خصوصیت و امتیاز در معنا می‌گردد و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتی است، گرچه به درک تفصیلی آن پی نبریم.
- اشتراک لفظی به معنای اینکه یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقی داشته باشد، نزد برخی، در کلمات عرب و خصوصا در قرآن موجود نیست. بنابراین اشتراک لفظی یا از باب مشترک معنوی است یا از باب استعمال در مصادیق و یا مأخوذ از لغتی دیگر مانند عبری، سریانی و ... است.[۲]
- از آنجایی که استعمال کلمات در قرآن، از حکمت و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین می‌رود، تسامح در بیان معانی و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر) صحیح نیست.
- با توجه به اینکه مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در شعر، تحمیل این مجاز به واسطه مناسبت‌های قافیه و غیر آن بیشتر می‌نماید، می‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایی، دلالت بر حقیقی بودن آن معنا دارد و معانی کلمات عرب در شعر و نثر نمی‌تواند معارض آن گردد، زیرا تسامح و مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایی و تحقیق موارد آن، معنای حقیقی نمایان و اصل واحد در کلمه برای ارجاع سائر معانی مشخص می‌شود.[۳]
روش مؤلف
مؤلف، لغات قرآن را بر اساس ریشه کلمات تنظیم کرده و ابتدا توضیحات کتاب‌های معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع‌آوری و نقل نموده و آن‌گاه در قسمت «و التحقیق» نظر خویش را از میان اقوال آورده و مستدل می‌نماید. وی در ذیل بسیاری از لغات غیرعربی که ریشه آنها عبری یا زبانی دیگر بوده، توضیح داده و به همان صورت عبری و ... آورده است.[۴]
مؤلف در ذیل هر لغت، آیه و آیاتی را که آن لغت و یا هم‌ریشه‌های آن، در آن قرار دارد،شمارش کرده است. وی بعد از مراجعه به کتب لغت، موارد استعمال کلمه در قرآن را مورد بررسی قرار داده و محور اصلی در نتیجه‌گیری‌اش، همین بررسی‌ها بوده است. با مشخص‌شدن اصل در هر ماده، سایر معانی مجازی و مستعمل را به آن رجوع داده و وجه مناسبت بین آنها را بیان کرده است. پس از مشخص‌شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف کتب لغت و تفسیر و ادب نشده است.[۵]
مؤلف در تعلیق و بیان مطالب سعی نموده از تکرار و تطویل و مطالب خارج از مقصود، دوری نماید.
منابع تحقیق
مؤلف بیان می‌کند که در نقل لغات اعتماد بر کتبی نموده که دقت لازم را در تفکیک معنای مجازی و حقیقی داشته و لیستی از منابع مورد استفاده خود ارائه می‌دهد. این منابع در لغت عبارتند از:
- التهذیب،ابو منصور ازهری (درگذشت:۳۷۰ق)
- العین خلیل بن احمد متوفای ۱۷۵ق
- معجم مقاییس اللغة ابن فارس (درگذشت: ۳۹۵ق)
- الجمهرة و الانشقاق ابن درید(درگذشت:۳۲۱ق)
- صحاح اللغة جوهری
- مصباح اللغة فیّومی
- اساس البلاغه و الفائق زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق)
- لسان العرب ابن منظور (درگذشت:۶۷۱ق)
- مفردات راغب اصفهانی (درگذشت:۵۶۵ق)
همچنین از کتب فروق اللغة عسکری، الافعال ابن قطاع، کلیات ابوالبقاء، المعرب من الکلام جوالیقی، فقه اللغه ثعالبی و قوامیس عبری و غیره، از کتب اشتقاق، اعراب و ادب نیز استفاده شده است. مانند ادب الکاتب، کافیه، شافیه، کتب زمخشری، الکتاب سیبویه و نظیر آنان خصوصا در اشتقاق از کتاب «الاشتقاق و المقالات» علامه تبریزی. علاوه بر این منابع برای تبیین لغات از عهدین (تورات و انجیل) نیز استفاده نموده است.[۶]
ویژگی‌ها
مؤلف هنگامی که نقل دانشمندان را آورده، عین کلمات و جمله‌ها را نقل کرده و برای اختصار، نام هر کتاب را به‌صورت رمزی ذکر کرده است. مثلا اس: اساس البلاغه، لس: لسان العرب، الفروق: فروق اللغویه ابن هلال عسکری، مف: مفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی.
مصطفوی برای سهولت در قرائت واژه‌های غیرعربی، الفبای واژه‌ها را در آخر جلد اول با عنوان «الفباء فی اللغات» آورده است.
استفاده از واژه‌ها و معادل فارسی که در هیچ‌یک از معجم‌های قرآنی دیده نمیشود.[۷]مانند سُرادِق در آیه ۲۹ سوره کهف که فارسی مُعَرَّب(عربی شده) است به معنای سرادار که همان دهلیز است. [۸]
مقدمه کتاب
نویسنده در مقدمه کتابش تصریح دارد براین نکته که چون استفاده از حقایق، معارف، احکام و آدابِ قرآن مجید متوقف برفهم دقیق و تحقیقی واژه های قرآن است؛ ضرورت دارد که برای فهم حقایق این کلمات و تشخیص مفاهیم حقیقی و مجازی آنها تلاش کنیم. [۹] وی علاوه بر مطالبی که در صدد توضیح روش و مبانی ایشان بوده، بحث‌هایی نیز درباره موضوعات مطرح شده در کتاب، در مقدمه خود آورده که عبارتند از:
- انشقاق و اقسام آن
- اصل واحد معنا، خصوصیات و شیوه انتخاب آن.
- دلالتِ ذاتیه
- حصرِ استعمال کلمات قرآن در حقایق
- حقیقتِ اعجاز قرآن
- تَجَوُّز و اشتراک.[۱۰]
کتاب سال
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم در سال ۱۳۶۲ش، کتاب برگزیده سال جمهوری اسلامی ایران شد.[۱۱]
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵.
- ↑ اکبری، محرمی، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ۱۳۹۳ش.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۸و۹.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، مقدمه کتاب.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱.
- ↑ اکبری، محرمی، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ۱۳۹۳ش.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۱۰۱.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۵.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱-۱۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۰۷۵.
منابع
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷.
- اکبری، صاحب‌علی؛ محرمی دوری، فاطمه، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، مشکوة، بهار ۱۳۹۳، سال سی‌و‌سوم - شماره ۱۲۲.
