کشف‌ الاسرار و عدة‌ الابرار (کتاب)

کشف‌الاسرار و عُدّةُالابرار

تفسیر عرفانی قرآن به زبان فارسی
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	تفسیر خواجه عبدالله انصاری
نویسنده	رشیدالدین ابوالفضل میبدی
تاریخ نگارش	۵۲۰ ه‍.ق
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	نثر فارسی کهن، تفسیر عرفانی
زبان	فارسی، عربی
تعداد جلد	۱۰
ترجمه به دیگر زبان‌ها	انگلیسی
اطلاعات نشر
ناشر	نسخه‌های گوناگون
محل نشر	ایران
تاریخ نشر	از سده ششم هجری تا امروز
نوع رسانه	کتاب چاپی و نسخه دیجیتال
ترجمه فارسی
نام کتاب	کشف‌الاسرار و عُدّةُالابرار
نسخه الکترونیکی	بله

کشف‌الاسرار و عُدّةُالابرار تفسیری فارسی–عربی از قرآن کریم، اثر رشیدالدین ابوالفضل میبدی (قرن ۶ق)، و از مهم‌ترین و کهن‌ترین نمونه‌های تفسیر عرفانی به زبان فارسی است. نگارش اثر به سال ۵۲۰ق آغاز شده و در قالبی مفصل (معمولاً در ده مجلد) سامان یافته است. در سنت نسخه‌شناسی و نشر جدید، این کتاب گاه به «تفسیر خواجه عبدالله انصاری» نیز شناخته می‌شود؛ زیرا میبدی در سطحی بنیادین بر گفتارها و اشارات تفسیری خواجه عبدالله انصاری اتکا دارد و آن مواد را بسط می‌دهد.

نویسنده

میبدی از دانشوران سده ششم هجری در ناحیهٔ میبد یزد بود و در سنت خراسانیِ تفسیر و تصوف می‌نوشت. بر پایه‌ی قرائن درونی کتاب، آغاز تدوین تفسیر در ۵۲۰ق گزارش شده است. میبدی در مباحث کلامی و فقهی رویکردی گزارشی دارد و آراء گوناگونِ مفسران را گرد می‌آورد و کمتر به جدال مذهب‌نامه‌ای فرو می‌غلتد؛ همین امر سبب شده برخی فرازها درون‌مایه‌های متفاوتی بنمایانند.

ساختار و شیوهٔ نگارش

کشف‌الاسرار تفسیر را در سه سطح پیش می‌برد:

1. نوبت نخست: ترجمه و بیانِ لفظیِ آیات به فارسی روان؛
2. نوبت دوم: شرح‌های تفسیری–لغوی و بهره‌گیری از اقوال مفسران و احادیث؛
3. نوبت سوم: اشارات عرفانی، نکته‌های ذوقی، تمثیل‌ها و حکایت‌ها با زبان ادیبانه.

این چینش سه‌لایه سبب شده کتاب هم برای فهم متن قرآن در سطح عمومی سودمند باشد و هم برای خوانش عرفانی و اخلاقی کارکرد داشته باشد.

منابع

میبدی آشکارا به میراث پیشینیان نظر دارد: از گفته‌های خواجه عبدالله انصاری بهره می‌برد و آن را گسترده می‌کند؛ در کنار آن، گزارش‌ها و اقوالِ تفسیریِ عربی (از جمله روایات، لغت، و اقوال مفسران اهل سنت و شیعه) را نقل و تلفیق می‌کند. در لایهٔ اشاری، به ادبیات فارسی (شعر و حکمت) نیز تکیه دارد و پیوندی زنده میان زبان قرآن و زبان فارسیِ کلاسیک برقرار می‌کند.

زبان و سبک

زبان کتاب آمیزه‌ای از فارسی کهن و عربی علمی است. در نوبت‌های ترجمه و گزارش، فارسی روشن و جمله‌بندی‌های کوتاه‌تر غلبه دارد، حال آنکه در نوبت اشاری، نثرِ سجعی–موزون و آکنده از تمثیل و بیت‌های فارسی و عربی دیده می‌شود.

تدوین

کشف‌الاسرار در ده مجلد تدوین و در چاپ‌های معاصر نیز غالباً در همین شمار مجلد عرضه شده است. ترتیب سوره‌ها بر مبنای مصحف رایج است و برای هر سوره مقدمه‌ای کوتاه و سپس آیات در چندگانه‌های موضوعی توضیح می‌شوند.

جایگاه در سنت تفسیر

این اثر را می‌توان طولانی‌ترین و اثرگذارترین تفسیر فارسی با گرایش آشکار عرفانی دانست. در کنار شأن عرفانی، کتاب در نقلِ آراء فقهی و کلامی نیز گسترده عمل می‌کند و به همین سبب برای پژوهش‌های تاریخ اندیشهٔ اسلامی و زبان فارسی منبعی دست‌اول است.

نسبت با «تفسیر خواجه عبدالله»

عنوان «معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری» در برخی نسخه‌ها و چاپ‌ها آمده است؛ مقصود آن است که مواد تفسیریِ منسوب به خواجه عبدالله انصاری (که متن مستقلّش به‌تمامه در دست نیست) چارچوب اولیهٔ کار میبدی را فراهم آورده و او با نظم و افزوده‌های بسیار، اثری تازه و مستقل پدید آورده است.

تصحیحات، چاپ‌ها

از قرن چهاردهم هجری به این سو، چندین نوبت چاپ سنگی و سپس چاپ حروفی از کشف‌الاسرار انتشار یافته است. در دهه‌های اخیر، چاپ‌های انتقادی و عرضهٔ نسخه دیجیتال دسترسی به متن را آسان کرده‌اند.

پژوهش‌های معاصر

در زبان‌های اروپایی نیز دربارهٔ روش هرمنوتیکی میبدی تحقیقاتی منتشر شده است. برای نمونه، مطالعهٔ دانشگاهی انگلیسی دربارهٔ هرمنوتیک صوفیانه در تفسیر میبدی به تحلیل لایه‌های سه‌گانهٔ تفسیر و نسبت آن با سنت تصوف پرداخته است.

تمایز با «کشف‌الاسرار» امام خمینی

نباید این تفسیر را با کتاب کشف‌الاسرار (۱۳۲۲–۱۳۲۳ ش) اثر امام خمینی خلط کرد؛ آن کتاب رساله‌ای اعتقادی–سیاسی در نقد «اسرار هزار ساله» است و به‌کلی موضوع و زمانه‌ای دیگر دارد.